Als je hoofd het weet, maar je gevoel het overneemt

Over het effect van een (ernstig) ontregeld systeem op je bewuste en onbewuste handelen, en hoe je kunt herstellen.

Wanneer je uitgeput, somber of overprikkeld bent, kan het soms snel voelen alsof de wereld te veel is, alles is snel te zwaar. Je raakt dan je overzicht kwijt, je grenzen vervagen, en je merkt misschien dat je dingen doet die je diep vanbinnen niet wilt – zoals roken, drinken, gokken, gamen of kopen. En achteraf baal je, heb je spijt, voel je je schuldig of machteloos.

“Waarom doe ik dit toch steeds?”

Om dat beter te begrijpen, is het helpend om te weten hoe je brein werkt.

🧠 Drie breinen: je mensenbrein, je reptielenbrein en je emotiebrein

Je hersenen bestaan uit verschillende delen, maar grofweg kun je onderscheid maken tussen:

1. Je mensenbrein (neocortex)

Dit is het deel waarmee je bewust nadenkt, plant, beslissingen maakt en de gevolgen kan overzien. Hier zit je wilskracht, je normen, waarden en je langere termijn doelen. Gezonde bewuste levensgewoonten komen hier vandaan. Vanuit kennis en logica. Dit deel is bij de geboorte uiteraard wel al aanwezig, maar bezit nog niet veel kennis. Vanuit de kennis en logica die je opdoet (vanuit lessen, ervaring, voorbeelden, enz) wordt je steeds beter instaat bewuste te denken, beslissen en handelen.

2. Je emotiebrein (limbisch systeem & overlevingsbrein)

Dit deel reageert op pijn en gevaar. Het koppelt emoties aan dat wat je meemaakt. Het is continu bezig met afwegen of je veilig bent of niet. Het hoofddoel van je emotiebrein is jou in veiligheid houden of brengen. Het wil het liefst directe verlichting van onrust, pijn, nare gevoelens of stress. Het kijkt daarbij niet naar morgen — het wil nú iets wat helpt. Het emotiebrein kan daarin niet denken in lange termijn gevolgen of rekening houden met anderen of jouw eigen gezondheid. Soms kan dit daardoor heel ver gaan, het emotiebrein wilt jou veilig, koste wat kost. Het emotiebrein richt zich daarbij op wat we Vechten of Vluchten noemen. Of je gaat iets juist aan, in de weerstand of aanval, of je gaat ervan weg, ontkenning of ontwijking. Dit deel van je brein kan je niet bewust aansturen, het werk autonoom.

3. Je reptielenbrein (basisbehoefte en overleving)

Dit deel van je brein stuurt alles aan wat er in de basis moet functioneren om te overleven. Van je hartslag en ademhaling tot het gevoel van honger, dorst en voorplanting. Ook dit deel werkt autonoom en heeft overleving als hoogste doel. Dit deel kan ook flink op de rem trappen als jij extreem overbelast dreigt te raken. Dan schakelt dan het als ware veel uit tot een soort stand-by stand, omdat je móét opladen. Je raakt dan uit verbinding, met jezelf, met anderen en je omgeving. Iemand wilt dan vooral stilte, alleen zijn en rust. Ook dit doe je dus niet geheel bewust, maar wordt aangestuurd door je reptielenbrein ter bescherming van jezelf.

Wat het soms ingewikkeld maakt is dat het emotiebrein en reptielenbrein autonoom werken, daar heb jij maar weinig bewuste invloed op. Het gaat als ware automatisch. Vanuit je mensenbrein kan jij wel instaat zijn om je emotiebrein en reptielen brein (iets) te overrulen. Bewust iets wel of juist niet te doen (terwijl je de neiging daartoe wel voelt). Maar dit kost energie en lukt ook alleen als jij je veilig genoeg voelt op dat moment. Bij ernstige vermoeidheid, overbelasting of dreiging, zal je mensenbrein een stuk minder beschikbaar worden en daardoor ben je ook een stuk minder instaat bewust te handelen. Je emotiebrein en reptielenbrein kunnen dan bepalen.

⚠️ Wat er gebeurt als je uitgeput of overprikkeld bent

Wanneer je langdurig moe, overbelast of somber bent (zoals ook bij een burn-out of depressie), verliest het mensenbrein dus als het ware zijn invloed. De batterij is te leeg om logisch en bewust te blijven nadenken. Dan neemt het emotiebrein en reptielenbrein het over. En dat brein zoekt snelle oplossingen:

• “Ik voel me rot → even iets roken / kopen / drinken → dan voel ik me heel even beter.” (emotiebrein)

Het probleem is: het werkt maar kort, en de gevolgen zijn soms ernstig, en versterken vaak je somberheid of vermoeidheid. Daardoor ontstaat er een cyclus waar je moeilijk uitkomt. Je hele systeem raakt op ten duur steeds meer ontregeld en er ontstaat wat we noemen 'disregulatie' of 'disbalans'.

💬 Belangrijk om te weten:

Dit gaat niet over zwakte of gebrek aan wilskracht.

Het is een biologisch beschermingssysteem dat overuren draait. Vaak zijn mensen dan dermate overbelast en oververmoeid dat het emotiebrein bijna alles als gevaar of dreiging gaat zien (alles is snel te veel en je hebt te weinig overzicht, dus voelt het snel als chaos en overweldigend) en het wilt dus continu gaan vechten of vluchten. Wat dan weer extra energie kost, waardoor er een negatief spiraal ontstaat.

Je hebt niets “fout gedaan” — je hebt een brein dat tijdelijk vastloopt in overleving. De oplossing ligt niet in streng zijn voor jezelf, maar in herstel, begrenzing en steun.

🛠️ Wat kun je doen om hier uit te komen?

Er zijn veel dingen die jezelf, of met hulp van naasten, kunt doen om te werken aan je herstel. Schakel altijd de hulp in van een deskundige als je het gevoel hebt hier niet goed zelf uit te kunnen komen. Dat is niet zwak (maar ook soms geen gemakkelijke stap), maar juist een bewuste keuze voor je eigen gezondheid en welbevinden.

🔋 1. Zorg eerst voor je energieniveau

Als je batterij altijd leeg is, wint je emotiebrein het (bijna) elke keer. Kleine herstelmomenten kunnen al verschil maken. Alles om je systeem te vertragen, te stoppen met vechten of vluchten. Maar te rusten, al is het maar een fractie.

• Rusten zonder prikkels (geen scherm)

• Ademhalingsoefeningen (bijv. 3 tellen in, 6 tellen uit)

• Warme douche of voetenbad

• Wandeling in stilte of natuur

• Even naar muziek luisteren

• Een zachte ontspannende massage

• Een kopje warme melk of thee drinken

• Even bewust echt helemaal niets doen (al is het maar 3 minuten)

Klein = krachtig, zeker als je het regelmatig doet.

Daarnaast is het goed voor jezelf zorgen ook een manier om te werken aan je herstel en meer energie:

• Gezond en gevarieerde voeding (zorg voor veel vitaminen, mineralen, eiwitten en gezonde koolhydraten)

• Genoeg (water) drinken

• Matig (doe voorzichtig) met alcohol, suiker en cafeïne (dit kan de disbalans vergroten)

• Balans tussen inspanning en ontspanning (afgestemd op jezelf)

• Voldoende beweging (ook afgestemd op wat haalbaar is, forceren heeft geen zin)

• Rust en ontspanningsmomenten overdag

• Voldoende slaap ’s nachts (een vast ritueel voor het slapen gaan kan helpen)

🧩 2. Herken je kwetsbare momenten

Leer je ‘valkuilmomenten’ kennen: Wanneer ben je het meest vatbaar voor de korte-termijnverleidingen?

• Is het na een drukke dag?

• Als je je eenzaam voelt?

• Wanneer je slecht hebt geslapen?

  
  

Maak een lijstje met:"Als ik X voel, dan kan ik beter Y doen."Bijv: “Als ik gespannen thuiskom, ga ik eerst een glas water drinken en buiten staan i.p.v. meteen naar de sigaretten grijpen.”

🤝 3. Vraag steun aan iemand die je vertrouwt

Je hoeft het niet alleen te doen. Laat een naaste weten en stem samen af:

• Op welke momenten jij het lastig hebt

• Wat diegene dan voor jou kan doen (bijv. bellen, bij je blijven, een afleiding bieden)

• Dat je steun nodig hebt zonder oordeel

  
  

Een warme blik, een omhelzing of simpel “Ik ben er voor je” kan precies het verschil maken dat je mensenbrein nodig heeft om weer mee te kunnen beslissen. Je emotiebrein zal een signaal van veiligheid binnenkrijgen, wat ervoor zorgt dat je mensenbrein weer meer laat meedoen. Je kan weer meer in verbinding komen, met jezelf, anderen en je omgeving.

🧱 4. Bouw drempels in vóór je zwakke momenten

Je emotiebrein is impulsief. Help jezelf door korte-termijn prikkels minder beschikbaar te maken:

• Zorg dat je geen alcohol of andere middelen in huis hebt

• Gebruik apps of hulp om gok- of koopwebsites te blokkeren

• Leg herinneringen klaar (briefje, voorwerp) dat je eraan herinnert: “Dit ben ik niet, dit is mijn stressbrein.”

🧭 5. Oefen in mildheid en zelfcompassie

Ja, je weet rationeel dat je iets niet wilt doen. Maar als het tóch gebeurt, betekent dat niet dat alles voor niets was. Gebruik die momenten om te leren, niet om jezelf af te straffen.

Vragen die je kunnen helpen:

• Wat had ik eigenlijk nodig op dat moment?

• Was er iets wat ik niet heb gezien, gevoeld, toegestaan?

• Wat kan ik de volgende keer proberen?

• Wees daarnaast niet te streng voor jezelf! Je stelt je niet aan, er is echt iets is aan de hand. Je systeem is (ernstig) ontregeld en het herstel daarvan kost tijd en moeite.

  
  

Daarnaast is het soms moeilijk te accepteren dat je op dit moment niet gezond bent. Ernstige overbelasting, vermoeidheid, burn-out, depressie of disregulatie kun je zien als dat je nu ziek bent. Het alsmaar doorgaan en hopen dat het vanzelf weer overgaat als je maar hard genoeg probeert, is vaak niet de oplossing. Het gaat juist niet om harder of beter…het gaat om balans en herstel. Het zelf herstellend vermogen van ons lichaam (en systeem) is fantastisch, mits het daar de gelegenheid voor krijgt.  Accepteren dat je nu niet alles kan, dat je nu even bewust aandacht moet besteden aan vertragen en herstellen, nee zeggen, grenzen stellen, kan moeilijk zijn. Maar is wel de eerste stap die nodig is om goed voor jezelf te kunnen gaan zorgen.

🌱 6. Onderzoek je eigen strategieën en patronen (eventueel met hulp)

Meestal ontstaat een (ernstige) disbalans of disregulatie van het systeem niet opeens vanzelf. Daar zijn vaak veel dingen aan vooraf gegaan. Het is goed om ook de oorzaak ervan te onderzoeken en waar nodig deze aan te pakken. Dit lukt soms zelf, maar het kan ook zijn dat je hier de hulp van een deskundige bij nodig hebt (denk aan een therapeut, coach of psycholoog). Daar kan je zelf naar zoeken of via advies vragen via bijvoorbeeld je huisarts.

• Zijn er persoonskernmerken die bijdragen aan de disbalans?

Denk aan perfectionisme, pleasen, alsmaar doorgaan, alles of niets, sterk verantwoordelijkheidsgevoel, loyaliteit, plichtsgevoel, controle willen houden, overmatig zelfredzaam en zelfstandig). Deze persoonskenmerken zijn niet altijd slecht, soms zijn het juist mooie kwaliteiten. Maar iedere kwaliteit heeft een keerzijde, een valkuil. Dat is wanneer een kwaliteit doorslaat op een manier waarop het belemmerend gaat werken voor eigen welbevinden. En zo’n kwaliteit hoeft niet weg (kan ook niet), maar is wel belangrijk dit in een gezonde balans te krijgen.

• Zijn er overtuigingen of gevoelens die bijdragen aan de disbalans?

Denk aan onzekerheid, negatief denken, laag zelfvertrouwen, negatief zelfbeeld, onverwerkte (jeugd)trauma’s. Deze hebben vaak invloed op de ontwikkeling van iemand, zoals iemands persoonskenmerken, strategieën en gedragspatronen. Hier is het soms nodig om te begrijpen en/of te verwerken, om in een beter balans te komen in jezelf.  

Tot slot: herstel is een pad, geen rechte lijn

Je bent bezig je zenuwstelsel opnieuw te leren dat rust veilig is, dat hulp oké is, en dat er manieren zijn om verlichting te vinden zonder jezelf te verliezen. Dat is moedig werk.

Een ernstig ontregeld systeem krijg je niet ‘gefixt’ in een weekje, dat kost tijd en geduld. Het gaat ook bijna altijd gepaard met ups en downs (2 stappen vooruit en 1 terug). Dat kan zwaar zijn, en daarin kan het heel helpend zijn als je mensen hebt dit je daarin steunen. Dit kunnen naasten zijn, maar ook een deskundige die je bijstaat in je herstel.

Ervaar jij ook dat vastzit en wil je daar hulp bij?

Neem gerust contact met mij op via de mail (info@praktijkviamea.nl) of via het contact formulier op de website. We kunnen dan een intake plannen of een (gratis en vrijblijvend) kennismakingsgesprek.