Polyvagaaltheorie: Hoe drie onzichtbare knoppen jouw leven aansturen

Er zijn dagen dat je je gespannen voelt, uitgeput of juist kalm en in verbinding — soms weet je precies waardoor dat komt, maar soms ook niet... Dat is heel normaal. Er is een deel van ons brein en systemen dat we bewust kunnen aansturen, het andere deel werkt autonoom en vaak op onbewust niveau. En beide delen hebben invloed op onze beleving.

De polyvagaaltheorie, ontwikkeld door dr. Stephen Porges, biedt een verrassend heldere verklaring van wat er gebeurd. Het laat zien hoe ons zenuwstelsel voortdurend scant of we ons veilig voelen, en op basis daarvan bepaalt hoe we denken, kijken, voelen en handelen.

In deze blog neem ik je graag mee in een stukje van deze theorie — én hoe ik er in mijn praktijk op mijn eigen manier mee werk.

Wat is de polyvagaaltheorie?

De polyvagaaltheorie gaat ervan uit dat ons zenuwstelsel niet werkt met slechts een "aan-uitknop", maar met drie verschillende 'systemen' die ons helpen om te overleven of te verbinden, afhankelijk van hoe veilig we ons voelen. Deze drie (zenuw)systemen zijn verbonden aan alle delen van ons lichaam.

• Ventraal vagale systeem: het systeem van rust, veiligheid en verbondenheid.

• Sympathisch systeem: het systeem van vechten of vluchten.

• Dorsaal vagale systeem: het systeem van terugtrekking of bezwijken.

  
  

De drie knoppen van jouw zenuwstelsel

In mijn werk (zowel als therapeut als onderwijsprofessional) gebruik ik graag een ander beeld dan de ‘ladder’ zoals Deb Dana die beschrijft. Ik heb hiervoor een nieuwe metafoor bedacht waarmee ik graag werk: de drie knoppen waaraan jouw brein zowel bewust als onbewust draait. Alle drie de knoppen staan altijd aan, maar de knop (of knoppen) die het meest zijn aangedraaid zijn het meest bepalend voor ons denken, kijken, voelen en handelen.

🔹 Ventraal – de knop van verbondenheid, rust, ontspanning en helder denken

Wanneer deze knop hoog staat, voel je je veilig, helder, nieuwsgierig en verbonden (met jezelf, anderen en je omgeving). Je kunt luisteren, voelen en constructief denken en handelen. Dit is de toestand waarin groei, ontwikkeling en heling kunnen plaatsvinden.

🔸 Sympathisch – de knop van actie en alertheid

Als deze knop overheerst, kom je in een staat van paraatheid: je lichaam maakt zich klaar om te vechten of vluchten. Handig in stressvolle situaties, maar als dit systeem te vaak ‘aan’ staat, raak je opgebrand, prikkelbaar of chronisch gespannen.

⚫ Dorsaal – de knop van terugtrekken en bezwijken

Draait deze knop het hardst, dan voel je je teruggetrokken, afgesloten, moe of zelfs verdoofd. Je zenuwstelsel beschermt je door in een soort 'shut-down' te gaan. Dit kan zich uiten in gevoelens van machteloosheid of dissociatie. Alles in je lichaam wilt nu eerst herstellen en opladen.

Meerdere knoppen tegelijk

Het is niet zo dat er maar 1 knop hoog kan staan. Het komt ook vaak voor dat twee knoppen tegelijk hoog staan. Bijvoorbeeld tijdens een sportwedstrijd of belangrijke toets: dan staan zowel de ventrale knop en de sympathische knop hoog. Dat beïnvloed jou dan ook dubbel: je bent zowel in verbinding en in staat tot constructief denken en handelen, maar ook alert en klaar voor actie. Een ander voorbeeld is wanneer je uitrust of slaapt: dan is zowel je ventrale als je dorsale knop aangedraaid.

Wat bepaalt welke knop draait?

Elke prikkel die je op een dag binnenkrijgt — een blik, een toon, een herinnering, zelfs een geur — wordt razendsnel en onbewust gescand op veiligheid door ons brein.

• Veilige prikkels draaien de ventrale knop omhoog.

• Onveilige prikkels activeren de sympathische of dorsale knoppen.

Zo bepalen je brein en zenuwstelsel op de achtergrond hoe jij reageert: of je open kunt blijven en in verbinding, of juist in de overleving schiet. Niet omdat je ‘moeilijk bent’, maar omdat je lichaam jou probeert te beschermen.

Waarom is dit belangrijk om te weten?

Omdat je hierdoor leert dat jouw reacties niet zomaar 'gedrag' zijn — ze zijn een logisch gevolg van iets. Door dit te begrijpen, ontstaat er ruimte. Ruimte om milder naar jezelf te kijken (en naar de ander). Ruimte om anders te gaan reageren. En ruimte om te leren reguleren — om bewust(er) aan de juiste knoppen te draaien.

In therapie en coaching werken we precies daarmee. We onderzoeken samen welk systeem bij jou vaak dominant is, hoe je het herkent in je dagelijks leven, en wat jij nodig hebt om terug te keren naar rust, verbinding en kracht.

Maar ook binnen verschillende werkvelden biedt dit zeer waardevolle inzichten en tools hoe te kijken en reageren op gedrag bijvoorbeeld.

Wil jij leren luisteren naar jouw zenuwstelsel (en/of juist naar dat van anderen)?

Als je nieuwsgierig bent geworden naar hoe deze knoppen jouw dagelijks leven beïnvloeden — en hoe je er bewuster mee kunt leren omgaan — dan ben je van harte welkom in mijn praktijk.

✨ Plan een intake of kennismakingsgesprek via www.praktijkviamea.nl

Samen verkennen we wat jouw systeem nodig heeft om zich weer veilig te voelen.

Ben je vooral benieuwd naar wat de Polyvagaal theorie kan betekenen binnen jouw team of organisatie. Neem contact met me op via info@praktijkviamea.nl en we kijken samen naar de mogelijkheden.